2023 жылдың 30 қарашасында ҚР МАМ «Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы «Нұра-Есіл өзенаралығының мәденигенезін қалыптастырудағы палеогеографиялық фактор: үй құрылысының ерекшеліктері және оның эволюциясы» ғылыми бағдарламасын іске асыру аясында «Қазақ даласындағы үй құрылысы: дәстүрлер мен ерекшеліктер» атты ғылыми-тәжірибелік дөңгелек үстел өткізді.
Соңғы онжылдықтарда отандық археологтар әртүрлі хронологиялық кезеңдердегі ондаған қоныстану ескерткіштерін ашты. Олардың барлығы тарих ғылымына үлкен қызығушылық тудырады. Тұрғын үй күрделі пәндік-кеңістіктік кешен ретінде материалдық мәдениеттің негізгі элементі болып табылады, оған сәйкес халықтың этникалық, әлеуметтік, экономикалық, мәдени өмірін зерттеуге болады. Тұрғын үйлерді және оның жекелеген элементтерін қайта құру әдістері бізге археология объектілерін визуалды түрде ұсынуға және оларды мәденигенезис бөлігі ретінде түсіндіруге мүмкіндік береді.
Спикерлер қатарында біздің тұрақты қонақтарымыз бар: тарих ғылымдарының докторы, профессор Жамбыл Омарұлы Артықбаев, К.Ақышев атындағы археология ҒЗИ директоры, тарих ғылымдарының кандидаты Марал Қалымжанқызы Хабдулина, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының аға ғылыми қызметкері, PhD Сәкенов Серғазы Қайырбекұлы, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының жетекші ғылыми қызметкері Ярыгин Сергей Александрович, PhD, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің постдок Билялова Гүлзат Дулатқызы, ҚР МАМ «Ботай» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының директоры Шакшаков Қуаныш Гибадатұлы, Қызылорда облысы бойынша тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау орталығының басшысы Алданазаров Ерғазы Жарылқасынұлы, «Археологиялық сараптама» ЖШС директоры Әміров Аман Шарефұлы, ҚР Ұлттық музейінің «Мәдени мұра» ҒЗИ тарихи-мәдени мұра бөлімінің басшысы Рүстем Тұрарбекұлы Дарменов, қоғам және БАҚ өкілдері.
Дөңгелек үстел жұмысының негізгі бағыттары:
1. Археологиялық материалдар бойынша үй салудың ежелгі дәстүрлері: құрылыс құрылымдарының ерекшеліктері.
2. Орта ғасырлар мен қазіргі заманның қоныстану ескерткіштерін зерттеудің жаңа деректері мен нәтижелері.
3. Қазақ уақытының ескерткіштерін зерделеудің өзекті мәселелері.
4. Археологиялық зерттеулердегі пәнаралық тәсілдер.
5. Тарихи-мәдени мұраның жойылып бара жатқан объектілері: проблемалар, тәжірибе, музейлендіру.
Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті Қазақстан – Адал азамат» ұлттық құрылтайының екінші отырысында әрбір халық бөтен идеологияның ықпалына түспей, өз тарихын өзі жазуы тиіс екенін атап өтті. Ұлттық мүдделер тұрғысынан жазылған тарих ұлттық сананың оянуына ықпал етеді. Александр Анатольевич Горячев Жетісудағы қола дәуіріндегі елді мекендерді 20 жылдан астам зерттеу нәтижелерін қорытындылады. Түрлі зерттеулердің нәтижелерін қорытындылай келе, Жетісу таулы аймағындағы киіз үй тәрізді тұрғын үйлердің шығу тегін ұсынды.
Жетісудан алынған деректер Күнгей мен Іле Алатауындағы жекелеген тұрғын аудандардың, сондай-ақ Шу-Іле өзені аралығындағы дала аудандарының үй құрылысы дәстүрлері мен табиғи ресурстары мен климаттық жағдайлары арасындағы өзара байланысты көрсетеді. Сакенов Серғазы Қайырбекұлы Шағалалы ІІ елді мекенінің материалдары бойынша кеш қола дәуірінің дөңгелек нысанды тұрғын үйлері туралы баяндады.
Шағалалы қонысы-Ақмола облысының Зеренді ауданында Кеңаткель ауылының жанында, Шағалалы өзенінің оң жағалауында орналасқан ежелгі металлургтердің ескерткіші. Бұл ескерткішті алғаш рет 1954 жылы Кемал Ақышев ашқан. Кемал Ақышев ескерткішке алғашқы зерттеу жүргізді. Табылған заттар бойынша ол елді мекенді белгілей алды - ол оның өмір сүру уақытын қола дәуіріне жатқызды.
Солтүстік-Шығыс Каспий маңындағы археология ескерткіштерін белсенді зерттеу 1975 жылы басталады, олар осы уақытқа дейін белгісіз болды. XXI ғасырдың басы. зерттеудің жаңа кезеңімен белгіленді. Ғылымға қола дәуірінде айтарлықтай белсенді тарихи процестер жүріп жатқан археологиялық перспективалы аймақты ашылды.
Татьяна Николаевна Лошакова бірнеше жыл бойы Каспийдің солтүстік-шығыс аймағын зерттеді. Бүгін өз жұмысының нәтижелерімен бөлісіп, «Солтүстік-Шығыс Каспий маңы қола дәуіріндегі халықтың үй құрылысы дәстүрлері» атты баяндама жасады.
Сандықтау қола дәуіріндегі елді мекеннің топографиясы мен тұрғын үй кеңістігі бойынша зерттеу тобының кейбір нәтижелерімен бөлісті Ярыгин Сергей Александрович.
15 жыл бойы Марал Қалымжанқызы Хабдулинаның жетекшілігімен Бозоқ қалашығына зерттеулер жүргізілді. Қалашық материалдары мектеп оқулықтары мен академиялық басылымдарға енді. Қазіргі ортағасырлық Бозок қалашығы-Астана қаласының жарқын бренді. Бозоқ (VIII-XVI ғғ.) Қазақстан астанасының жасын тарихқа мың жылдан астам тереңдетеді.
Хабдулина Марал Қалымжанқызы «Бозоқ қалашығы тұрғын үйлері жоспарларының құрылымы мен сәулет ерекшеліктері» тақырыбында баяндама жасады.
Солтүстік Сарыарқа аумағын бүгінде Билялова Гүлзат Дулатқызы сияқты жас ғалымдар зерттеп жатыр. Ол бүгін Солтүстік Сарыарқаның ортағасырлық елді мекендеріндегі дала жұмыстарының нәтижелері туралы сөз сөйледі.
Жамбыл Омарұлы Артықбаев тұрғын үйдің ежелгі түрлерінің бірі– шошала туралы айтып берді. Оларды мемлекеттік деңгейде сақтау мәселелерін қозғады. Сөз сөйлеу тақырыбы: «Қазақ шошаласы: түрлері, қызметі, генезисі және қазіргі жағдайы».
Тарих ғылымдарының кандидаты, «Бозоқ» музей-қорығының ғылыми хатшысы Ганиева Айнагүл Сәбитқызы елорда аумағындағы Бозоқ II қазақ қыстауының археологиялық зерттеулерінің нәтижелерімен бөлісті. Нұра-Есіл өзені аралығындағы үш жылдық зерттеулердің негізгі қорытындылары ұсынылды. ХІХ ғасырдағы қазақ қонысының тұрғын үйлері мен шаруашылық құрылыстарын 3D қайта құры таныстырылды.
Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология инститтутының аға ғылыми қызметкері Ошанов Орынбай Жанабайұлының «Жетісу қорғандары – отырықшылық мәдениеттің түп негізі» баяндамасы Жетісу өлкесінің қорғандарына арналған. Қорғандар-тарих ғылымының ескерткіштерінің бірі, ол әлі күнге дейін байқалмайды. Бұл қорған құрылыстарының маңызы алғаш рет қарастырылуда. Оның сақталған ерте түрлері сипатталған. Қорған құрылыстары Жетісуда қалалық мәдениеттің пайда болуына себеп болғандығы атап өтілді. Қорғандар отырықшы тау бөктерінде орналасқандықтан, дәл осы жерлерде орта ғасырларда қалалар пайда болады. Бұл жолақта сауда жолы дамып келеді. Осы сауданың негізінде көптеген халықтардың өкілдері келеді, жаңа қалалар пайда болады. Түйінді орындарда ірі қалалармен қатар жеке немесе жеке тұлғалардың (би, батырлар, байлар) шағын қорғандары салынған және бұл құрылыс қазақтарда соңғы уақытқа дейін сақталған. Макеев Марат Сайлауұлы «Ботай қонысындағы тұрғын үйді сақтауды музейлендіру тәжірибесі» атты баяндама жасады.
Г.Н.Потанин атындағы Павлодар облыстық тарихи-өлкетану музейінің бас маманы Георгий Юрьевич Пересветов Павлодар Ертіс өңірінің археология ескерткіштерін сақтау мәселелері туралы айтып берді.
Амиров Ерлаг Шарефұлы, «Археологиялық сараптама» ЖШС директоры «Қазақ даласындағы қоныстану үлгісіндегі ескерткіштерді киелі ету» тақырыбында баяндама жасады. Тарихи-мәдени мұра ескерткіштерінің мәртебесін анықтау мәселелерін қозғады. Тема доклада Жүнісханов Айдын Сенғалиұлының баяндамасының тақырыбы «Көкентау археологиялық кешеніндегі ХІХ ғасырдағы қазақ қыстақтарындағы «құрылыс құрбаны».
Құрылыс құрбандығы — әртүрлі ғимараттарды-үйлерді, бекіністерді, қақпаларды, қорғандарды, құлыптарды, көпірлерді және басқа құрылыстарды салу кезінде, жәбірленуші құрылымның іргетасына немесе негізіне салынған кезде немесе ғимараттың қабырғаларына салынған кезде бүкіл әлемде кең таралған құрбандық шалу рәсімі. Әр түрлі бұрмаланулармен әдет-ғұрып пұтқа табынатын ағаштарға тотем ретінде табынудан туындайды және ағаштарды салу үшін кесу күнәсін өтеу болып табылады.
Біздің ортақ міндетіміз-мәдени дәстүрлерді, рухани және адамгершілік құндылықтарды сақтау және нығайту, ұрпақтардың рухани байланысын қалыптастыру үшін мәдени мұраны сақтау, өскелең ұрпаққа, елордамыздың тұрғындары мен қонақтарына Ұлы даланың бай тарихын жеткізу.
Ғалымдар археологияның өзекті мәселелерінің бірі – ежелгі дәуірден этнографиялық қазіргі заманға дейінгі дала аумағындағы құрылыс құрылымдарын зерттеуді талқылауда сындарлы диалог орнатты. Бұл тақырып «Бозоқ» музей-қорығының негізгі жобалау-іздестіру жұмыстарымен тығыз байланысты, онда барлық тарихи дәуірлердің сәулеттік құрылыстары бейнеленеді. Сонымен қатар, тарихи-мәдени мұра объектілерін сақтау және музейлендіру мәселелері талқыланды.
Тарихи-мәдени мұра-бұл әлемнің әр халқының ғана емес, бүкіл адамзаттың баға жетпес және орны толмас байлығы. Жойылу немесе жойылу салдарынан оның кез-келген бөлігінің жоғалуы әлемнің барлық халықтарының мұрасын сақтау мәселесін біріктіреді.
