Ұлы даланың қақ ортасында орналасқан Бозок қалашығы үш жапырақты гүл түрінде ерекше планиграфиясымен таң қалдырады. Бір қарағанда, қарапайым композиция терең символизмге ие және ежелгі көшпенділердің дүниетанымын көрсетеді. К. А. Ақышев өз зерттеулерінде бұл құрылымды түркі-моңғол халықтарының мәдени және әкімшілік құрылымының ажырамас бөлігі болған "орда" билеушілерінің маусымдық тұрақтары жүйесімен байланыстырады.
Үш кварталға бөлінген орда, шығыс және батыс қанаты хунну мен үйсін дәуірінен басталады. Аумақтың мұндай ұйымы тиімді басқаруды қамтамасыз етіп қана қоймай, көшпенділердің дүниетанымына терең енген триаданың қасиетті белгілерін де көрсетті. "Орда" термині көптеген мағыналарды қамтыды: тұрақ, бекініс, резиденция және тіпті мемлекет. Кейінірек бұл модель Қазақ хандығының әкімшілік және әлеуметтік құрылымында жалғасын тапты, онда үш жүз Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз билік пен ресурстарды үйлесімді бөлу идеясын қамтыды.
Бозок қалашығы тек бекініс қана емес, сонымен қатар қасиетті орталық бола отырып, далалық халқытарының рухани өмірінде маңызды болды. Мұнда құрбандық, халықтық ойындар мен жиындар ұйымдастырылды, бұл оның мәдени бірегейлікті біріктіру және сақтау орталығы ретіндегі рөлін көрсетеді. Бекіністің орналасуы кездейсоқ емес: қорғаныс дуалдары мен орлары қоршалған үш бөліктен тұратын құрылым ежелгі құрылысшылардың инженерлік және бекініс құруында жоғары дәрежесін растайды.
Сонымен қатар, Бозок қалашығы Моңғолия мен Алтайды Дешті Қыпшақ, Хорезм, Болғар және Русьпен байланыстыратын керуен жолдарының қиылысындағы негізгі нүкте болды. Бұл стратегиялық жағдай оны халықаралық сауда және мәдени байланыстардың маңызды түйініне айналдырды, бұл дала экожүйесінің жаһандық тарихтағы маңыздылығын көрсетеді. Бозок қалашығының үш жапырақты жоспары, зерттеушілердің пікірінше, әкімшілік-әскери міндеттерді ғана емес, сонымен бірге тепе-теңдік пен бірліктің терең философиясын білдіреді. Бұл қоныс көшпенділердің практикалық қажеттіліктері мен қасиетті өкілдіктерінің қалай үйлескенінің бірегей дәлелі.
Бозокты зерттеу ата-бабаларымыздың материалдық ғана емес, рухани мәдениетін де қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Құрылымның архитектурасында олардың әлемдік орналасу принциптері көрсетілген: орталық – билік пен тәртіптің символы ретінде, қанаттар – бірлік пен көпшіліктің көрінісі ретінде. Бозоқ қалашығы – дала өркениетінің ортағасырлық ескерткішінің өткені мен мәдениеті тоғысқан жері.
Хабдулина М.К., Гаврилов Д.А. Бозоқ – Есіл өзені бойындағы ортағасырлық қалашық (Орталық Қазақстан). Алматы, 2023. 360 б.
