Бозоқ археологиялық ескерткіші тарихының үшінші кезеңі – XIII-XIV ғғ. Алтын Орда дәуірін қамтитын аймақтың саяси, этномәдени және діни өміріндегі елеулі өзгерістер кезеңін ашады. Қазақ даласының Жошы Ұлысының құрамына енуі аумақтың этникалық және діни бейнесінде айқын өзгерістерге әкелді. Бұл процестер менн мәдени өзгерістердің дәлелі Бозоқ кешенінің археологиялық қабаттарында анық көрінеді.
Сарыарқа даласында ислам мәдениетін қалыптастырудың негізгі аспектілерінің бірі кесенелер салу болды. Мәдени ландшафттың маңызды элементтеріне айналған бұл ескерткіштері сәулетшілердің шеберлігінің жоғары дәрежесін көрсетеді. Кесенелердің әрқайсысы төртбұрышты пішінді бір камералы ғимарат болып табылады, ол осы кезеңнің архитектурасына тән, іргетассыз тұрғызылған, қабырғаларының қалыңдығы 0,8-ден 1,2 метрге дейін.
№1 кесенеге ерекше назар аударуға тұрарлық, өйткені қорымның қалыптасуы осыдан басталған шығар. Оның қасбеті керемет оюланған кірпіштермен безендірілген, ал қалыңдығы үш кірпіштен тұратын қабырғалары ашық көк және қою жасыл сырлармен боялған қыш текшелермен жабылған, бұл кесенеге салтанатты және керемет көрініс береді. Сарыарқа даласындағы ислам мәдениетінің күрделі мәдени-діни синкретизмін айғақтайтын ерекше жерлеу орындары кесенеге ерекше мән береді: "...кесене мұсылман ғимараты, бірақ қабыр қару-жарақпен жерленген. Тіпті екінші кіріберіс жерлеуде, жасөспірім қабырында ойын асықтары қойылған. Жасөспірімнің жерлеу рәсімі Бозоқ қорымында кеңінен тараған жерлеулерге ұқсас. Жасөспірімнің басын батысқа, беті оңтүстікке қаратып койылған. Бас жағында үш қой омыртқасы болды, сол жақта тізеде жеті асық қойылған, сонымен қатар, темір пышақ, жебе ұштары, көз моншақтары табылды. Жер бетіне жерлеу ештеңемен бекітілмеген...».
Бозоқ қорымының кесенелері Еуразияның түркі халықтары арасында болып жатқан сәулет және мәдени өзгерістерді бейнелейтін көрнекті тарихи ескерткіштер болып табылады. Көшпелі халықтар арасында ислам мәдениетінің нығаюын бейнелеп қана қоймай, ұлы Жошы кезінде аймақтың этникалық және діни келбетіндегі елеулі өзгерістерді бейнелейді. Жерлеу орындарында ұсынылған исламдық және жергілікті дәстүрлердің өзара әрекеті осы бірегей аймақтың мәдени бірегейлігін қалыптастырған тарихи процестердің маңызды көрсеткіші болып табылады.
Хабдулина М.К., Гаврилов Д.А. Бозоқ – Есіл өзені бойындағы ортағасырлық қалашық (Орталық Қазақстан). Алматы, 2023. 360 б.
